Η πρόληψη των δυσκολιών στην οικογένεια ως βάση στήριξης του παιδιού και του εφήβου
Τα πρωταρχικά βιώματα ενός παιδιού μέσα στην οικογένεια, ιδίως στα πρώτα πέντε χρόνια της ζωής του, καθορίζουν την ψυχική ισορροπία και την εξέλιξη στην υπόλοιπη ζωή του. Η σχέση με τη μητέρα είναι μοναδική, ασύγκριτη και αναντικατάστατη και καθίσταται για τα δυο φύλα το πρότυπο όλων των μετέπειτα συναισθηματικών σχέσεων.
Ο πατέρας εισάγεται σε αυτή τη σχέση μέσα από το λόγο της μητέρας. Αυτή ομιλέι σιγά-σιγά στο βρέφος της για τον άνδρα που αυτή επιθυμεί και επέλεξε για μια θέση, την οποία αυτός στη συνέχεια θα κρατήσει λίγο έως πολύ καλά. Προς αυτόν θα στραφούν αργότερα οι πρωτογενείς ανάγκες του παιδιού για αγάπη, εξάρτηση και προστασία.
Έτσι η πρωταρχική δυάδα μητέρας-παιδιού, θα γίνει μια τριάδα. Εγγύηση μιας αρκετά καλής γονεϊκής σχέσης είναι η ύπαρξη μιας αρκετά ικανοποιητικής συζυγικής σχέσης. Αυτή ειναι η αναγκαία συνθήκη για την πρόληψη μιας ενδεχόμενης υπερπροστατευτικής σχέσης προς το παιδί, συνήθως από τη μητέρα, ως υποκατάστατο μιας στενής σχέσης μεταξύ των συζύγων. Η υπερπροστασία ακυρώνει την εξέλιξη του παιδιού και την απόκτηση ικανοτήτων και το οδηγεί σε μια χρόνια οργισμένη εξαρτητικότητα. Οφείλουμε να μεγαλώνουμε τα παιδιά μας με όρια , παρά την χωρίς όρια αγάπη μας γι’αυτά, μαθαίνοντας πρωταρχικά να οριοθετούμε και τον εαυτό μας.
Συνήθως το παιδί με τη δυσκολία ή το σύμπτωμά του, εκφράζει κάποιες δυσκολίες που έχει η ευρύτερη οικογένεια στη μεταξύ τους σχέση. Βασικό έργο του παιδοψυχίατρου ειναι η πρόληψη και έγκαιρη αντιμετώπιση των δυσκολιών στις σχέσεις στην οικογένεια, διευκολύνοντας έτσι την υγιή ψυχοκοινωνική της εξέλιξη. Είναι μια ολική προσφορά προς τουςγονείς και το παιδί, για τη συναισθηματική εξέλιξη του παιδιού- εφήβου αλλά και του ζευγαριού, σντιμετωπίζοντας τους παράγοντες που την αναστέλλουν.
Στην πατρίδα μας δεν λειτουργεί συστηματικά, ούτε σε κρατικό ούτε σε ιδιωτικό επίπεδο, η προαγωγή της ψυχικής υγείας στην οικογένεια και η πρόληψη των πρώιμων δυσκολιών των παιδιών. Συνήθως οι δυσκολίες φαίνονται με την είσοδο στο σχολείο, όπου οι παιδαγωγοί δεν είναι ιδιαιτέρως προετοιμασμένοι για την κατανόηση της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού και αν δεν υπάρξει συνεργασία με κάποιον ειδικό επιστήμονα, το προβλημα διαιωνίζεται. Κάποιες φορές μπορεί να εκφραστεί ως σχολική αποτυχία του παιδιού, στην οποία, εκτός από την πρώιμη διαταραχή στη σχέση γονέων – παιδιού, συνεισφέρει πολύ και η μεγάλη πίεση των γονέων για επιδόσεις και τελειότητα. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει στο παιδί άγχος, ψυχοσωματικά προβλήματα, (ψευδο)μαθησιακές δυσκολίες της συγκέντρωσης, του λόγου, της συμπεριφοράς έως και συμπτώματα παιδικής κατάθλιψης. Άλλες φορές το παιδί επιτυγχάνει, (αποτυγχάνοντας) να τιμωρήσει (με έναν παθητικό τρόπο) τους γονείς για την πίεση που του εξασκούν, τιμωρώντας παράλληλα και τον εαυτό του. Κάποιες άλλες φορές, για ασυνείδητους λόγους, φοβάται να υψώσει τα ανάστημά του και να πετύχει, θεωρώντας ότι έτσι θα χάσει τη φροντίδα που είχε ως «αδύναμο» ή ότι για κάποιο λόγο θα προκαλέσει φθόνο και θα εγκατα λειφθεί από τους άλλους.
Οι έρευνες σε διεθνές επίπεδο δείχνουν ότι ένα έως δύο στα δέκα παιδιά παρουσιάζουν κάποιες ειδικές δυσκολίες και υποφέρουν ένεκα αυτών. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα παιδιά με ψυχοσωματικά προβλήματα και δερματικές ασθένειες, όπως Ατοπική δερματίτιδα και Γυρεοειδή αλωπεκία (ως αποτέλεσμα ενδοψυχικών συγκρούσεων και ενδοοικογενειακών δυσλειτουργιών) παιδιά με αγχώδεις εκδηλώσεις, δυσκολία συγκέντρωσης και υπερκινητικότητα, μαθησιακές δυσκολίες, διαταραχές του λόγου, τραυλισμό,tics, διαταραχές του ύπνου και της διατροφής, ονυχοφαγία, τριχοτιλλομανία, φοβίες, συμπτώματα σχολικού ή διαδικτυακού εκφοβισμού, επιθετική συμπεριφορά, συμπτώματα πρώιμης συναισθηματικής ή αναπτυξιακής διαταραχής. Πολλές φορές επίσης η εφηβική παραβατικότητα είναι σύμπτωμα μιας δυσλειτουργίας της κατανόησης και της επικοινωνίας στην οικογένεια.
Ένα άτομο είναι ψυχικά υγιές όχι μόνο όταν δεν έχει συμπτώματα ψυχικής διαταραχής, αλλά όταν μπορεί να χαίρεται την ύπαρξή του, να εργάζεται εξελίσσοντας τις δυνατότητες του και να αγαπά. Χωρίς ψυχική υγεία δεν υπάρχει υγεία.
Οι γονείς και οι συγγενείς συχνά αρνούνται να δουν και να δεχθούν μια ψυχολογική δυσκολία του παιδιού ενώ δέχονται πρόθυμα τα σωματικά προβλήματα. Συνήθως απευθύνονται στον παιδίατρο ή τον παθολόγο, ο οποίος, αν είναι επαρκώς ευαισθητοποιημένος, μπορεί να τους παραπέμψει σε ένα ειδικό. Πολλές φορές όμως δεν το κάνει γιατί δεν ξέρει πώς να το πει ή φοβάται την επίθεση των γονέων που αρνούνται να δουν το πρόβλημα. Η ομαλή συναισθηματική εξέλιξη του παιδιού και η εισαγωγή του στην κοινωνία και τον πολιτισμό, είναι πρωταρχικά βασική ευθύνη των γονέων και κατ’επέκταση των σημαντικών ενηλίκων για την εξέλιξη του παιδιού, όπως οι παιδαγωγοί και άλλοι.
Η εφηβεία είναι μια δεύτερη ευκαιρία επανόρθωσης σε ό,τι δεν πήγε καλά στα πρώτα χρόνια εξέλιξης του παιδιού μέσα στην οικογένεια. Είναι σαν μια δεύτερη (ψυχολογική) γέννηση του παιδιού, η οποία αλλάζει την υπάρχουσα ισορροπία σε όλη την οικογένεια. Στριμωγμένος ο έφηβος ανάμεσα στις εσωτερικές ενορμήσεις και τις κοινωνικές απαιτήσεις για ανεξαρτητοποίηση και ακαδημαϊκή επιτυχία, είναι ευάλωτος στην κατανάλωση τοξικών κοινωνικών προτύπων και τοξικών εξαρτησιογόνων ουσιών. Κάποιες φορές προσπαθεί να γεμίσει με αυτά τις πρώιμες ελλείψεις στην ψυχική δομή του, οι οποίες σε μια ηλικία κρίσεως έρχονται πάλι στην επιφάνεια και δημιουργούν πόνο και οργή. Όλο και πιο πολύ βλέπουμε τους έφηβους να χρησιμοποιούν παθολογικά ένα καινοτόμο μεν, αλλά εύκολα εξαρτησιογόνο εργαλείο, όπως το διαδίκτυο, «σερφάροντας» ατελείωτες ώρες στην οθόνη, μοναχικά ή έχοντας υποκαταστήσει κάθε άμεση διαπροσωπική σχέση με την ηλεκτρονική διαμεσολάβηση. Εγκλωβίζονται έτσι πολλές φορές στην ασφάλεια του εικονικού, μακριά από τη φοβική για αυτούς πραγματικότητα. Έτσι αυξάνεται όλο και πιο πολύ η καθημερινή δόση εξάρτησης από την ηλεκτρονική διαμεσολάβηση και την κινητή επικοινωνία, των ακίνητων συναισθημάτων τους.
Από την άλλη ο έφηβος συχνά βλέπει ανθρώπους από το περιβάλλον του που προσπαθούν να γεμίσουν ένα εσωτερικό κενό («τρώγοντας υπερβολικά τα συναισθήματά τους») και πνίγοντας με αλκοόλ και άλλες ψυχοδραστικές εθιστικές ουσίες, παράνομες ή νόμιμες, όπως ο εθισμός στην εικονική πραγματικότητα και τα τηλεοπτικά σκουπίδια. Όμως ο βουβός πόνος και η ψυχική δυσφορία δεν αντιμετωπίζονται με σλόγκαν ποινές ήυποκατάστατα σχέσεων στον εικονικό κόσμο. Η εσωτερική ερημιά χρειάζεται λόγια συμπάθειας, συμπόνιας, αλληλεγγύης και βαθιάς ανθρώπινης επαφής.
Στην σημερινή ατομοκεντρική κοινωνία, ο χαμένος λυρισμός της ζωής μας αντικαθίσταται από την σκηνοθετημένη τηλεοπτική αληθοφάνεια και την χειραγωγική «ψυχοτεχνολογία» της διαφήμισης, που εθίζει τους «ενήλικες» σε υποπροϊόντα, ενώ τα παιδιά τους υποφέρουν ψυχικά από την έλλειψη νοήματος στη ζωή τους. Η Παιδεία έγινε φορέας μιας ολοκληρωτικής αντίληψης, όπου η πληροφορία έγινε αυτοσκοπός εις βάρος της γνώσης, αποθαρρύνοντας την κριτική σκέψη και την εμπνευσμένη επινοητικότητα. Σ’ένα βάναυσο καθημερινό «πρέπει», ακόμη και τα ονειρικά κυκλώματα των παιδιών είναι πλέον ψηφιακά. Από παντού προτάσσεται ο ατομισμός, ο οποίος σημαίνει ασφαλώς μεγαλύτερη αυτονομία, αλλά και μεγαλύτερο άγχος, αίσθημα του «μη ανήκειν» και μοναξιά σ’ένα μέλλον πουδεν τους εμπεριέχει.
Σε μια εποχή έντονων μεταβολών, ανασφάλειας και υποτίμησης του ορθού λόγου, χρειάζεται παρά τη διάχυτη ηθική και κοινωνική φτωχοποίηση, να εξακολουθούμε να προάγουμε την παιδεία ως ό,τι πιο αντιστασιακό υπάρχει στην επιβολή μιας οποιαδήποτε τάξης πραγμάτων. Οφείλουμε να βοηθούμε τα παιδιά να αναπτυχθούν με ολοκληρωμένο τρόπο όπου, παράλληλα με τη γνώση, να ωριμάζουν συναισθηματικά και κοινωνικά με πίστη στη γονιμότητα του κόσμου. Μια μορφή αγάπης του γονιού για το παιδί του είναι να απευθυνθεί στον ειδικό γιατρό για τις δυσκολίες των σχέσεων στην οικογένεια, ώστε να βοηθηθεί για να βοηθήσει καλύτερα και το παιδί του. Η ψυχοδυναμική συμβουλευτική και η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία είναι μια θεραπευτική σχέση που βασίζεται στην εμπιστοσύνη και την συναισθηματική συμμαχία. Μας στηρίζει να ανακαλύπτουμε και να αγαπάμε πρωταρχικά εμάς τους ίδιους και να χαιρόμαστε τη ζωή μας, δημιουργώντας δεσμούς αλληλεγγύης και ζεστής ανθρώπινης ανταπόκρισης με τους άλλους, που αναδεικνύουν τις ικανότητες και τις αξίες μας.
Χάρης Καραμπέτσος, ψυχίατρος παιδιών και εφήβων
Διδάκτωρ Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου
www.karabetsosmd.gr
